دفاع مشروع یکی از اصطلاحات به کار رفته در علم حقوق جزا بوده و به معنای هر عملی است که شخص در مقام حفاظت از نفس، عرض، ناموس، مال خود یا دیگری و آزادی تن خود یا دیگری دربرابر هرگونه تجاوز فعلی و یا خطر قریب‌الوقوع انجام دهد.
دفاع مشروع در قانون مجازات اسلامی
دفاع مشروع علاوه بر ماده 156 در مواد 157، 158 و 159 قانون مجازات اسلامی موارد مرتبط با دفاع مشروع را شرح داده است که به شرح ذیل است:
ماده 157-هر گونه دفاع شخص در مقابل نیروی انتظامی و ضابطین دادگستری که در حال انجام وظیفه شغلی خود باشند، دفاع مشروع نیست. اما در صورتی که افراد مذکور خارج از وظایف شغلی خود اقدامی انجام دهند و ترس ایجاد قتل، تعرض به عرض و ناموس، مال و جرح باشد، دفاع مشروع، قانونی و جایز است.
ماده 158-در موارد ذیل ارتکاب شخص به جرم بر طبق قانون مجازات ندارد:
در مواردی که انجام عمل مجرمانه بر طبق قانون و حکم باشد.
در مواردی که انجام عمل مجرمانه برای اجرای قانون اهم ضروری باشد.
در مواردی که انجام عمل مجرمانه با دستور مقام ذیصلاح قانونی بوده و خلاف شرع نباشد.
اقدامات پدر، مادر و سرپرستان قانونی افراد صغیر و مجنون برای ادب کردن و محافظت از آنها به شرطی که در حد متعارف و حدود شرعی باشد.
هر نوع عملیات ورزشی و حوادث مربوط به آن به شرطی که حوادث به دلیل نقض مقررات ورزشی و خلاف موازین شرعی نباشد.
هر گونه عمل جراحی و پزشکی مشروع با رضایت فرد، پدر یا سرپرست قانونی وی بر طبق موازین فنی و نظامات دولتی انجام شود. در اینگونه موارد فوری و ضروری رضایت گرفتن لازم نیست.
ماده 159-در صورتیکه با دستور غیر قانونی مقامات رسمی جرمی ارتکاب یاید، شخص آمر و مامور بر طبق قانون به مجازات تعیین شده محکوم می‌شوند. در این مورد ماموری که امر آمر را قانونی تصور کرده و اجرا نماید، مجازات نخواهد شد. اما در خصوص دیه و ضمانت بر طبق قانون عمل می شود.
شرایط دفاع مشروع
در ماده 156 قانون مجازات اسلامی بیان شده است که در صورت تحقق شرایطی که در این قسمت به توضیح آن خواهیم پرداخت، فرد مرتکب جرم از مجازات تبرئه می‌شود.
1. عمل ارتکابی برای رفع خطر ضروری باشد
اولین شرط برای دفاع مشروع و رافع مسئولیت کیفری فرد مرتکب جرم بر طبق قانون مجازات اسلامی این است که انجام عمل مجرمانه وی برای دفع خطر و جلوگیری از تجاوز ضروری باشد. در بعضی موارد ممکن است عمل مجرمانه فرد در مقابل تهدید احتمالی باشد که فرد تهدید کننده شرایط انجام تهدید را ندارد و فرد در مقابل این تهدید احتمالی عمل مجرمانه انجام دهد و به تهدید کننده صدمه وارد کند، عمل وی مصداق جرم بوده و دفاع مشروع محسوب نمی‌شود. به طور کلی اولین شرط در تحقق دفاع مشروع این است که خطر و تجاوز به فرد قطعی و حتمی باشد.
2. دفاع مشروع به جهت دلایل و خوف عقلایی باشد
دومین شرط تحقق دفاع مشروع این است که فرد تهدید شونده در برابر خطر به وجود آمده دلیل درست ارائه کند.این نکته به این معنا است که در صورتیکه ترس عقلایی مورد قبول در قانون وجود نداشته باشد و فرد فقط با توجه به حسی که داشته رفتار مجرمانه را مرتکب شده است. بنابراین نمی‌توان عمل مجرمانه فرد را مصداق دفاع مشروع دانست. در نتیجه باید خوف عقلایی بر طبق قانون وجود داشته باشد که فرد مرتکب عمل مجرمانه شده باشد.
3. خطر و تجاوز با آگاهی فرد رخ ندهد
یکی از مهمترین شرایط تحقق دفاع مشروع این است که تجاوز و خطر تهدید کننده با آگاهی فرد و دفاع شخص دیگری انجام نشود. زیرا در این حالت فرد با آگاهی خود را در شرایط تجاوز و خطر قرار داده است. در این شرایط مصداق دفاع مشروع رخ نداده است.
4. کمک از نیروهای دولتی و انتظامی فورا امکان نداشته باشد
در مواردی که در مقابل تجاوز و خطر تحت هیچ شرایطی دسترسی به قوای دولتی و انتظامی میسر نباشد یا با کمک گرفتن از قوای دولتی نتوان تجاوز و خطر را رفع کرد، انجام عمل مجرمانه در برابر فرد تهدید کننده برای دفاع از خود، جان، مال، آبرو و ناموس رافع مسئولیت کیفری است و مصداق دفاع مشروع خواهد بود.
5. متناسب بودن دفاع مشروع با خطر یا تجاوز
یکی از مهمترین شرایط تحقق دفاع مشروع متناسب بودن دفاع با خطر و تجاوز باشد. یکی از نکات مهم در این خصوص این است که تعیین اینکه عمل شخص دفاع کننده با خطر یا تجاوز متناسب است در موارد خاص با قاضی دادگاه است.
شرایط دفاع مشروع از دیگری
قانون گذار، در تبصره ماده 156 قانون مجازات اسلامی، شرایط دفاع مشروع از دیگری را نیز پیش بینی کرده است. تبصره 1 ماده 156 این قانون، در خصوص شرایط دفاع مشروع از دیگری، مقرر می دارد:
” دفاع از نفس، ناموس، عرض، مال و آزادی تن دیگری، در صورتی جایز است که او از نزدیکان دفاع کننده بوده یا مسوولیت دفاع از وی برعهده دفاع کننده باشد یا ناتوان از دفاع بوده یا تقاضای کمک نماید یا در وضعیتی باشد که امکان استمداد نداشته باشد.”
بر اساس این ماده، داشتن رابطه خویشاوندی با دیگری، مسئول بودن در دفاع از وی یا ناتوان و ضعیف بودن دیگری در خطر، همچنین، عدم وجود شرایطی برای تقاضای کمک و استمداد توسط دیگری در خطر و یا تقاضای کمک به درخواست شخص در خطر، از جمله شرایط دفاع مشروع از دیگری هستند. در این صورت می توان از دیگری، دفاع کرد و در صورت اجتماع همه شرایط، دفاع، مشروع خواهد بود.
آیا مقاومت در برابر قوای انتظامی مصداق دفاع مشروع است؟
در ماده ۱۵۷ قانون مجازات اسلامی نکات مهمی در اینباره نگاشته شده است. به طور کلی مقاومت در برابر نیروی انتظامی را نمی توان مصداق دفاع مشروع دانست. ولی در صورتی که قوای نامبرده از حدود وظیفه خود خارج شوند، دفع خطر و دفاع مشروط امکان پذیر است.
عدم دیه در دفاع مشروع
تبصره 3 ماده 156 قانون مجازات اسلامی نیز عنوان می‌کند: در موارد دفاع مشروع دیه نیز ساقط است، جز در مورد دفاع در مقابل تهاجم دیوانه که دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود.
در توضیح این تبصره نیز باید گفت که ساقط شدن دیه در موارد دفاع مشروع قابل قبول است، اگر چه به طور معمول، وقتی که عملی جرم نباشد، دیه نیز به آن تعلق نمی‌گیرد.
این پست برگرفته از کتب و سایت های مختلف حقوقی می باشد
جهت رفع سوالات و مشکلات خود از سیستم پشتیبانی سایت استفاده نمایید .
دیدگاه ارسال شده توسط شما ، پس از تایید توسط مدیران سایت منتشر خواهد شد.
دیدگاهی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط با مطلب باشد منتشر نخواهد شد.