حق در حقیقت یک رابطه است و در این رابطه شخص در برابر دیگری امتیاز یا سلطه ای به دست می آورد و چون وی را می تواند الزام کند به آن حق می گویند مثل حق مالکیت.

حق به عبارتی امتیازی است که قانون به اشخاص داده که می توانند اعمال کنند و از مزایای آن برخوردار شوند. طرف مقابل تکلیف را حق می نامند.

خود حق امری اعتباری و ذهنی است اگر چه ممکن است متعلق آن شیء موجود در خارج باشد. برای مثال در حق مالکیت خود حق اعتباری است اما مالکیت نسبت به خانه یا زمین متعلق آن ممکن است موجود خارجی باشد.

واژه حق را گاهی در مقابل حکم به کار می برند. حکم را امتیاز هایی می توان گفت که قابل سلب نیست و قابل اسقاط نیست.

حق عینی چیست؟

حق در اصطلاح حقوقی به معنای امتیازی است که فرد به موجب قانون نسبت به دیگران پیدا می کند. حق از نظر ماهیت به دو نوع تقسیم می شود شامل حق مالی و حق غیر مالی.

حق مالی نیز خود بر دو قسم است؛ حق عینی و حق دینی.

حق عینی به معنای حق فرد نسبت به اموال و حق دینی به معنای حق فرد نسبت به افراد دیگر می باشد.

تفاوت حق عینی و دینی

1. در حق عینی ما با دو عنصر سر و کار داریم یکی خود عین و دیگری فرد صاحب حق است در حالی که در حق دینی ما با سه عنصر مواجه هستیم. طلبکار، مدیون و خود دین.

2. موضوع حق عینی یک شیء مادی، خارجی و معین است مثل فلان ماشین و فلان خانه اما موضوع حق دینی ممکن است حسب مورد انتقال مال، انجام فعل یا ترک فعل باشد.

3. اسباب ایجاد حق عینی در قانون محدود و محصور هستند برای مثال برای داشتن حق عینی و حق بر یک عین معین راه های کمی وجود دارد که برای مثال می توان به برخی اشاره کرد مثل عقد، ارث و چند مورد دیگر.

4. با این توضیح که حق عینی مثل حق شما بر ماشینی که دارید، حال ایجاد شدن این حق یعنی دارا شدن این حق برای شما یا از طریق عقد مثل خریدن ماشین یا از طریق ارث است مثل اینکه از متوفی ماشینی به وی ارث رسیده است.

5. اما حق دینی و اسباب ایجاد آن نامحدود است و قابل شمارش نیست. اما قرارداد و عقد راهم می توان از منابع ایجاد حق دینی دانست.

6. حق عینی در مقابل همه قابل استناد است اما حق دینی فقط در برابر مدیون قابل استناد است. برای مثال شما نسبت به ماشین خود حق عینی دارید حال اگر این ماشین در دست هر کسی باشد شما می توانید به حق مالکیت خود استناد کنید و از فرد متصرف پس بگیرید اما حق دینی را فقط از طریق مدیون می توان مطالبه کرد. برای مثال شما چند میلیون از فرد الف طلبکار هستید حال فقط و فقط می توانید از فرد الف آن را مطالبه کنید نه باقی مردم و نه پدر یا برادر او.

7. حق عینی متضمن حق تعقیب است اما حق دینی اینگونه نیست.

انواع حق عینی

حق عینی خود به دو دسته حق عینی اصلی و حق عینی تبعی تقسیم می شود. این دو دسته تفاوت هایی دارد که به آن می پردازیم.

1. حق عینی اصلی

حقی عینی است که در آن صاحب حق به طور مستقل و بدون هیچ قید و شرط محدود کننده ای، حق خود را اعمال می کند. یعنی بنا بر این حق، فرد میی تواند از به طور کامل یا ناقص از چیزی استفاده کند یا نفع ببرد. مالکیت بر عین، همان مثال کامل حق عینی اصلی است. همانطور که قانونگذار در ماده 30 قانون مدنی بیان می دارد: “هر مالکی نسبت به مایملک خود حق همه گونه تصرف وانتفاع دارد، مگر در مواردی که قانون استثنا کرده باشد.”

همچنین آن حقی که در قرارداد مضاربه ، برای مضارب نسبت به سود قائل می شویم هم حق عینی اصلی  نامیده می شود. به این ترتیب که اگر مالک ورشکسته شود، عامل یا همان مضارب در صف طلبکاران نمی آید بلکه نسبت به سود قرارداد مضاربه حق عینی دارد.

پس بنابر این تعریف، حق مرتهن بر عین مرهونه، حق عینی اصلی محسوب نمی شود. حق مرتهن بر عین مرهونه حق عینی تبعی محسوب می شود که در ادامه آن را بیان می کنیم.

2. حق عینی تبعی

حقی است که به موجب آن، یک عین معین، وثیقه انجام تعهد یا طلب صاحب حق قرار می گیرد و به او اجازه می دهد که در صورت عدم پرداخت یا انجام تعهد، طلب خود را از آن عین معین بردارد. این دقیقا همان چیزی است که در عقد رهن مشاهده می کنیم.

همانطور که قانونگذار در ماده 771 قانون مدنی بیان کرده است که: “رهن عقدی است که به موجب آن مدیون مالی را برای وثیقه به داین می دهد. ‌رهن دهنده را راهن و طرف دیگر را مرتهن می گویند.”

بنابر این حق عینی تبعی بر خلاف حق عینی اصلی مستقل نیست به این معنا که قبل از اعمال حق بر عین معین، ابتدا باید طلب خود را از مدیون در خواست کنیم. بنابراین هر جا مال معینی به عنوان وثیقه به عنوان تضمین پرداخت بدهی و یا انجام تعهد، مشخص می شود، حق عینی تبعی به وجود می آید. علاوه بر مثال ذکر شده، وثیقه حسن انجام کار و ضمانت نامه بانکی از حقوق عینی تبعی است.

حق عینی تبعی وثیقه عینی چیست؟

وثیقه به معنای ضمانت نهادن برای طلب است و به دو نوع تقسیم می شود؛ وثیقه عینی و وثیقه شخصی.

وثیقه عینی به مفهوم تضمین طلب با عین مال است، وثیقه شخصی به معنای ضمانت طلب توسط یک فرد می باشد.

از جمله وثیقه های شخصی می توان به عقد حواله، ضمان و کفالت اشاره نمود. شایان ذکر است که در خصوص حق عینی تبعی نیز موضوع عین می باشد.

حق عینی تبعی برای طلبکار ایجاد حق مالکیت یا حق انتفاع نمی کند و فرد طلبکار بایستی با مال مورد نظر مانند امین رفتار کند تا در زمان سررسید طلبش را دریافت کند؛ در صورتی که طلبش را دریافت نکرد حق دارد برای فروش آن از طریق مراجع قضایی اقدام نماید.

وثیقه عینی را به سه نوع تقسیم می کنند که مشتمل بر وثیقه عینی قراردادی، قضایی و قانونی یا قهری می باشد.

در وثیقه عینی قراردادی، فرد مدیون، با بستن یک قرارداد؛ مال خود را به عنوان وثیقه نزد طلبکار قرار می دهد.

در وثیقه قضایی، فرد مدیون به اختیار خود وثیقه قرار نمی دهد بلکه از طریق مراجع قضایی مال بدهکار توقیف می گردد.

گفتنی است که وثیقه عینی حق عینی تبعی در نظر گرفته می شود؛ چرا که به تبع یک دین به وجود می آید و با از بین رفتن دین، وثیقه نیز از بین می رود.

مقالات مرتبط

تائید و اعلان انفساخ قرارداد – شرایط منفسخ شدن قرارداد – قاسم نجفی بابادی سامانه صیاد چیست؟ – قاسم نجفی بابادی دعوی ورود ثالث قسمت سوم – شرط ورود ثالث به دعوی – قاسم نجفی بابادی فروش پارکینگ به غیر به طور مستقل از آپارتمان – قاسم نجفی بابادی