ایقاع چیست و چه تفاوتی با عقد دارد؟

به یک نوع عمل حقوقی که تنها با اراده یک فرد صورت می گیرد ایقاع گفته می شود. ایقاع برعکس قرارداد یا عقد، نیازی به توافق دو یا چند نفره ندارد. ولی احتمال دارد که با اراده فرد دیگری از بین برود.  ایقاع برای کارهای مختلفی از جمله طلاق ، فرزندخواندگی،  رجوع شوهر، حیازت(آبادسازی اموال بی صاحب)، لعان، فسخ قرارداد، ابراء (بخشش طلب)، اعراض، تملک به شفعه، نذر و… انجام می شود.

اقسام ایقاع

 ایقاعات، بر حسب معیارهای مختلف به اقسامی تقسیم می شوند.

1. اولین نوع از تقسیم بندی، بر حسب تشریفات ایجاد آنها است که بر این اساس، شامل دو نوع ایقاع تشریفاتی و رضایی می شود:

⇐ ایقاعات رضایی: به ایقاعی گفته می شود که صرفا با اعمال اراده و با بیان قصد به هر شکلی، مانند اعمال اراده به صورت کتبی و شفاهی و بدون نیاز به تشریفات خاصی، انجام می شود. مانند فسخ که دارنده حق فسخ، بدون آن که تشریفات خاصی را انجام دهد، صرفا با اعمال اراده، می تواند آن را اجرا کند.

⇐ ایقاعات تشریفاتی: به ایقاعی گفته می شود که علاوه بر بیان قصد، برای آن که اثر آن، تحقق پیدا کند، نیازمند رعایت تشریفات خاصی نیز می باشد. مانند طلاق که به موجب ماده 1134 قانون مدنی : ”طلاق، باید به صیغه طلاق و حضور لااقل دو نفر مرد عادل که طلاق را بشنود، واقع گردد” بنابراین، تحقق طلاق را می‌توان منوط به تشریفات خاص دانست.

باید به این نکته اشاره شود که در ایقاعات مانند عقود، اصل بر رضایی بودن عمل حقوقی می‌ باشد و صرف اعمال اراده، ایقاع تحقق پیدا می کند. بنابراین، اگر در ایقاعی، شک شود که رضایی است و یا تشریفاتی، حمل بر رضایی بودن ایقاعات است و باید آن را عمل حقوقی رضایی دانست.

2. قسم دیگری ایقاعات، بر حسب اثری که ایجاد می کند، شامل دو نوع ایقاع یک طرفه و ایقاع دو طرفه می باشد.البته، در هر دو این ایقاعات، برای شکل گیری، فقط وجود یک اراده لازم و کافی است، اما اینکه ایقاع ایجاد شده، سبب شده که حقوق چند نفر تحت تاثیر قرار بگیرد، به دو نوع تقسیم می شود که شامل موارد ذیل می باشد:

⇐ ایقاع یک طرفه: در ایقاع یک طرفه، اثر ایقاع تنها برای اعمال‌ کننده ایقاع (صاحب اراده) ایجاد می گردد. به عنوان مثال، در اعراض، صاحب اراده با اعمال ایقاع، تنها حق مالکیت را از خود سلب می کند و این عمل او بر حقوق شخص دیگری، اثر گذار نیست.

⇐ ایقاع دو طرفه: در ایقاع دو طرفه، ایقاع، هم بر اعمال کننده ایقاع (صاحب اراده) و هم برای طرف ایقاع ، اثرگذار می‌ باشد. به عنوان مثال، در طلاق که یک ایقاع تشریفاتی است. مرد با اعمال حق طلاق، علاوه بر آن که حقوق خود را تحت تاثیر قرار می دهد، بر حقوق زن، نیز اثر می گذارد و با ابجاد این ایقاع، علقه زوجیت میان آنها از بین می رود.

تفاوت قرداد با ایقاع

اکنون که با چند نمونه از ایقاع آشنا شدیم باید بگویم که در دنیای حقوق، اعمال حقوقی (اعمالی که به خواست و اراده‌ی انسان انجام می‫شوند)، به دو دسته تقسیم می‫شوند: قرارداد‌ها و ایقاعات.

قرارداد‌ها مثل بیع و اجاره، با تراضی (موافقت و رضایت) حداقل دو شخص واقع می‫شوند و اثر حقوقی آن‌ها مقصود مشترک اشخاصی است که قرارداد را منعقد کرده‌اند. مثلا دو شخصی که قرارداد اجاره را با تراضی یکدیگر منعقد می‫کنند، هدف‌شان ایجاد رابطه‌ی استیجاری است که با قرارداد محقق می‫شود.

ایقاعات با یک اراده واقع می‫شوند و مانند قرارداد‌ها همان اثری را دارند که شخص انجام‌دهنده درنظر داشته است. مثلا مردی که همسر خود را طلاق می‫دهد، درواقع خواسته‌اش انحلال رابطه‌ی زناشویی و نکاح بوده است و با طلاق خواسته‌ی وی محقق می‫شود؛ بنابراین با توجه به تعاریف فوق مهم‌ترین تفاوت عقد (قرارداد) و ایقاع آن است که در عقد به تراضی حداقل دو نفر احتیاج است، درحالی که ایقاع با اراده‌ی یک طرف محقق می‫شود. بنابراین، برای آنکه عقد اجاره‌ای محقق شود حتما باید دو طرف (موجر و مستأجر) وجود داشته باشند و رضایت هر دو به وقوع عقد اعلام شود. هیچ‌گاه یک نفر نمی‌تواند به‌تن‌هایی و بدون رضایت طرف دیگر خانه‌ی خود را به او اجاره دهد و برای اینکه اجاره به‌نحو صحیحی واقع شود، حتما باید رضایت طرف دیگر نیز اخذ گردد. درحالی که این مسئله درخصوص طلاق صادق نیست. مرد می‌تواند همسر خود را بدون آنکه رضایتش را کسب کند طلاق بدهد. به عبارت دیگر، برای وقوع طلاق نیازی به رضایت زن نیست و مرد به‌تن‌هایی می‌تواند این عمل حقوقی را انجام دهد.

از توضیحات فوق مشخص است که ایقاع عملی ارادی است و به ایجاد یا اسقاط حق (از بین بردن حق) یا تغییر موقعیت‌های حقوقی منجر می‫شود. درواقع ایقاع هم مثل قرارداد اثر حقوقی دارد.

لازم به ذکر است که ایقاع هرچند با یک اراده محقق می‫شود، ولی باید اعلان شود، چراکه حقوق به رویداد‌های اجتماعی می‫پردازد و شخص نیز باید به‌نحوی اراده‌ی خود را اعلام کند. مثلا در فسخ قرارداد، شخصی که قرارداد را فسخ می‫کند باید به طرف مقابل فسخ را اطلاع دهد.

شرایط ایقاع

در بخش قبل، در خصوص اقسام ایقاع صحبت کردیم و گفتیم که ایقاعات، دارای اقسام گوناگون، مانند ایقاعات تشریفاتی و رضایی و ایقاعات یک طرفه و دو طرفه می باشند. در این بخش، قصد داریم به این سوال پاسخ دهیم که شرایط ایقاع چیست؟ برای پاسخ به این سوال، باید به ماده 190 قانون مدنی مراجعه شود که شرایط صحت معامله را ذکر کرده است. به موجب این ماده قانونی، هر معامله برای این که به شکل صحیح ایجاد گردد، باید شرایط ذیل را دارا باشد که در مورد ایقاعات نیز، لازم الاجرا می باشد:

1. قصد و رضای اعمال کننده ایقاع: ایقاع برای آن که به شکل صحیح منعقد شود، لزوما اعمال کننده ایقاع برای شکل گیری آن باید دارای قصد و رضای انجام معامله باشد. وجود اختیار، در عمل حقوقی، حتی اعراض که در آن فقط حقوق صاحب اراده، تحت تاثیر قرار می گیرد، الزامی می باشد و اگر این عمل، با اکراه انجام گرفته باشد، نافذ نیست.

2. اهلیت اعمال کننده ایقاع: در ایقاعات، اشخاصی که اراده را اعمال می کنند، باید دارای اراده باشند. به عنوان مثال، به موجب ماده 290 قانون مدنی، در ابراء که یک ایقاع رضایی است، زمانی این ایقاع، موجب سقوط تعهد می شود که متعهد له ( شخصی که دین را به مدیون می بخشد) دارای اهلیت باشد.

3. موضوع معین که مورد ایقاع باشد: ایقاع، باید بر اساس یک موضوع معین ایجاد گردد. به عنوان مثال، در طلاق، موضوع آن، سلب علقه زوجیت است و یا در ابراء، بخشش دین خاص، موضوع معین در ایقاع می باشد.

4. مشروعیت جهت ایقاع: جهت انجام ایقاع، لزوما باید شرعی و قانونی باشد. به عنوان مثال، در انجام ایقاعی مانند ابراء، اگر هدف از بخشیدن دین، انجام یک کار غیر قانونی و خلاف شرع باشد، این ایقاع، به دلیل جهت نامشروع، باطل بوده و صحیح نمی باشد.

مقالات مرتبط

اصل آزادی قراردادی – قاسم نجفی بابادی مفهوم عقد و قرارداد بر اساس قانون مدنی – قاسم نجفی بابادی حکم گرفتن سند نسبت به ملک دیگران – قاسم نجفی بابادی اعتبار قولنامه دستی بدون امضای شاهد