قسامه در لغت به معنی سوگند و سوگندخوردگان است. از لحاظ فقهی و حقوقی نیز روشی است که با استفاده از آن، در موارد وجود لوث، مدعی (شاکی) و مدعی‌علیه (شخصی که متهم است و شکایت علیه او صورت گرفته است) یا اقوام و خویشاوندان مرد که پیوند خونی با آنها دارند، می‌توانند با سوگند خوردن موجب محکومیت یا برائت کسی از اتهام ارتکاب جنایت شوند. همان طور که اشاره شد قسامه در شرایطی اجرا می‌شود که «لوث» وجود داشته باشد.
لوث چیست؟
لوث به معنی اوضاع و احوالی است که سبب ظن قاضی (ظن در مقابل علم قطعی) می‌شود. به طور مثال جنازه‌ای در محلی یافت می‌شود و شخصی با لباس خونین در بالای سر جنازه ایستاده است. در این حالت، هیچ دلیل معتبری مبنی بر قاتل بودن آن شخص وجود ندارد، اما مجموع اوضاع و احوال سبب مظنون شدن قاضی به وی می‌شود. چنین شرایطی لوث نام دارد. در چنین حالتی، شاکی می‌تواند با اجرای قسامه و بدون نیاز به سایر دلایل، مجرمیت متهم را اثبات و مطالبه‌ی قصاص و دیه نماید.
شرایط لازم جهت اقامه قسامه
برای امکان اقامه قسامه، دو شرط باید احراز شود تا بتوان مراسم قسامه را برگزار کرد.
الف- لوث وجود داشته باشد
گاهی دلایل قاطع و مطمئنی بر ارتکاب جنایت توسط متهم وجود ندارد، ولی قرائن و نشانه‌های دیگری در پرونده وجود دارد که بر اساس آنها قاضی ظن و گمان پیدا می‌کند که متهم مرتکب یک جنایت شده است. به این حالت در اصطلاح حقوقی لوث گفته می‌شود.
برای نمونه تصور کنید که شخصی با یک چاقوی خونین بالای سر یک جنازه آغشته به خون دستگیر شده و پس از آن نیز کشف شود که در گذشته برای این شخص پیام‌های تهدیدآمیز ارسال کرده است.
در این حالت هیچ کس این فرد را در حال کشتن مقتول ندیده و خود او نیز منکر قتل است، ولی صحنه به گونه‌ای است که باعث ایجاد ظن و احتمال ارتکاب قتل از سوی همین شخص می‌شود.
در چنین حالتی قانونگذار به قاضی اجازه داده تا برای رفع ظن مراسم قسامه را اجرا کند. البته صرف حضور یک نفر در محل وقوع جنایت به‌تن‌هایی موجب تحقق لوث نمی‌شود.
ب- هیچ دلیلی برای اثبات جنایت وجود نداشته باشد
منظور از این شرط آن است که شخص مدعی نتواند برای اثبات ادعای خود شاهدی معرفی کند و همچنین، خود متهم نیز اقرار به ارتکاب جنایت نکند.
علاوه بر این، قرائن و نشانه‌های موجود در پرونده هم نتواند موجب علم قاضی به ارتکاب جنایت شود.
در چنین حالتی حتی اگر منکر (متهم) بر بی‌گناهی خود سوگند بخورد، باز هم قسامه ثابت خواهد شد.
بدین ترتیب قسامه جزء آخرین ادله بوده و تنها وقتی قابل استناد است که هیچ یک از ادله دیگر (اقرار، شهادت) موجود نباشد و در صورت تعارض بین آنها، اقرار و شهادت بر قسامه تقدم دارد و قاضی باید بر اساس اقرار و شهادت رأی صادر کند.
تفاوت قسامه قتل با قسامه جنایت
قسامه قتل با قسامه جنایت، تفاوت‌هایی دارد که یکی از این تفاوت‌ها، از لحاظ تعداد سوگند است؛ در قتل عمدی نصاب قسامه 50 قسم و در قتل‌های غیرعمدی یعنی شبه‌عمد و خطای محض 25 قسم است.
این موضوع در حالی است که در جنایات طبق ماده 456 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392، میزان قسم با توجه به میزان دیه متفاوت است. به عنوان مثال، جنایتی که موجب دیه کامل باشد، با 6 قسم ثابت می‌شود.
در این زمینه، در ماده 336 آمده است «نصاب قسامه در اثبات قتل عمدی، سوگند 50 مرد از خویشاوندان و بستگان مدعی است. با تکرار سوگند قتل ثابت نمی‌شود.» همچنین بر اساس ماده 455 «قتل عمدی موجب دیه، به شرح مقرر در باب قصاص با قسم 50 مرد و قتل غیرعمدی با قسم 25 مرد، تنها در صورت حصول لوث و فقدان ادله دیگر غیر از سوگند منکر، اثبات می‌شود.» همچنین در قسامه قتل، با تکرار سوگند، قتل ثابت نمی‌شود؛ در حالی که در جراحات یا جنایات طبق تبصره یک ماده 456 قانون مجازات اسلامی، در صورت نبودن نفرات لازم، مجنی‌علیه خواه مرد باشد خواه زن می‌تواند به همان اندازه قسم‌ها را تکرار کند.
مراحل اجرای قسامه
در صورتی که دو شرط بالا (وجود لوث و نبودن هیچ دلیلی برای اثبات جنایت) وجود داشته باشد، برای اجرای قسامه مراحل زیر به ترتیب باید طی شود.
الف- ابتدا از متهم خواسته می‌شود که برای بی‌گناهی خود دلیلی ارایه دهد. اگر دلیلی بر بی‌گناهی خود ارایه دهد، حکم به بی‌گناهی او صادر می‌شود و دیگر نوبت به قسامه نمی‌رسد.
ب- اگر متهم نتواند دلیلی برای اثبات بی‌گناهی خود ارایه دهد، طبق ماده ۳۱۷ قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۲ شاکی می‌تواند دو کار انجام دهد:
۱- خود قسامه را اقامه کند که در این صورت، جنایت اثبات می‌شود و متهم به قصاص یا پرداخت دیه محکوم می‌شود.
۲- از متهم درخواست قسامه کند، که در این صورت، اگر متهم قسامه اقامه کند، حکم به بی‌گناهی او صادر می‌شود و شاکی دیگر نمی‌تواند مجدداً علیه او طرح دعوا کند و اگر متهم قسامه اقامه نکند، به پرداخت دیه محکوم می‌شود و دیگر نمی‌تواند قسامه را به شاکی رد کند.
ج- اگر شاکی هیچ یک از دو کار بالا را انجام ندهد، متهم آزاد خواهد شد. ولی حق شاکی برای اقامه قسامه یا درخواست قسامه از متهم همچنان به قوت خود باقی است.
نکته: اشاره به این نکته ضروری است که هم مطالبه قسامه و هم اقامه آن باید توسط خود شاکی یا متهم صورت پذیرد و نمی‌توان برای سوگند خوردن به دیگری وکالت داد.
نصاب قسامه
به موجب ماده ۳۳۶ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، تعداد سوگند برای اثبات قتل عمدی، سوگند پنجاه نفر مرد از خویشان و بستگان مدعی است؛ بنابراین هنگامی که نسبت به شخصی ظن ارتکاب جرم قتل عمد وجود دارد، برای اثبات آن باید پنجاه نفر از اقوام مذکر شاکی که نسبت خونی با وی دارند سوگند بخورند که متهم قاتل است و یا از قاتل بودن متهم اطلاع دارند. و همچنین باید توجه داشت که با تکرار سوگند قتل ثابت نمی شود.
در این حالت سوگند خود شاکی، اعم از اینکه زن باشد یا مرد، جزء این پنجاه نفر محسوب می‌شود و وی نیز می‌تواند سوگند بر مجرمیت متهم بخورد. اگر اجرای قسامه در راستای اثبات قتل غیرعمد (که در قانون به دو دسته شبه عمد و خطای محض تقسیم می‌شود) باشد، در این حالت تعداد قسم‌های مورد نیاز بیست و پنج است.
هنگامی‌که جرم رخ داده قتل نیست و کمتر از قتل و جرم بر اعضا یا منافع محسوب می‌شود، تعداد قسم‌هایی که باید خورده شود، به موجب ماده ۴۵۶ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ از این قرار است:
۱- در جنایتی که موجب دیه کامل است: شش قسم
۲- در جنایتی که موجب پنج ششم دیه کامل است: پنج قسم
۳- در جنایتی که موجب دو سوم دیه کامل است: چهار قسم
۴- در جنایتی که موجب یک دوم دیه کامل است: سه قسم
۵- در جنایتی که موجب یک سوم دیه کامل است: دو قسم
۶- در جنایتی که موجب یک ششم دیه کامل یا کمتر از آن است: یک قسم
تعداد قسم‌های مشخص شده در مورد جنایت بر اعضا و منافع اعم از اینکه جرم عمد باشد یا غیر عمد همین تعداد است.
تفاوتی که در جراحت و قتل وجود دارد آن است که هنگام اجرای این شیوه سوگند در مورد قتل، باید پنجاه شخص مختلف جهت اقامه قسامه حضور پیدا کنند و کسی نمی‌تواند با تکرار قسم‌ها تعداد آنها را به پنجاه عدد برساند، اما در جنایت بر اعضا و منافع در صورت نبود نفرات لازم، شاکی اعم از اینکه زن باشد یا مرد خود می‌تواند به همان تعداد قسم را تکرار و در نتیجه جرم را اثبات کند.
اجرای قسامه توسط مدعی‌علیه (متهم)
هنگامی که شرایط لوث وجود دارد، ابتدا شاکی است که می‌تواند از این شیوه‌ی سوگند برای اثبات جرم مورد ادعای خود استفاده کند. اما اگر شاکی به هر دلیل نتواند یا نخواهد از قسامه بهره ببرد، می‌تواند از متهم مطالبه‌ی قسامه کند. در این حالت، متهم باید برای برائت و اثبات بی‌گناهی خود قسامه اجرا کند و اگر مطابق قانون، اقامه‌ی قسامه کند، تبرئه خواهد شد. در چنین شرایطی اگر متهم هم نتواند و یا نخواهد قسامه اجرا کند، به‌موجب ماده‌ی ۳۱۹ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، محکوم به پرداخت دیه خواهد شد. پس عدم اجرای قسامه توسط متهم هیچ گاه نمی‌تواند موجب اجرای قصاص و اعدام وی شود.
مهلت اجرای قسامه در جنایات غیرعمدی
در خصوص مهلت اجرای قسامه در جنایات غیرعمدی، این پرسش مطرح می‌شود که اگر مدعی نتواند در مهلت تعیین‌شده 50 نفر را حاضر کند، آیا مهلت اجرای قسامه تمدید می‌شود یا خیر؟ که در پاسخ باید گفت طبق ماده 318 قانون مجازات اسلامی، در جنایات غیرعمدی، متهم بدون سپردن تأمین و در جنایات عمدی با سپردن تأمین مناسب آزاد می‌شود اما حق اقامه یا مطالبه قسامه برای شاکی محفوظ است و سه ماه به او مهلت داده می‌شود و اگر در این مهلت اقامه قسامه نکرد یا آن را از متهم مطالبه نکرد، از تأمین اخذشده رفع اثر خواهد شد. در مورد تمدید مهلت نیز سخنی در قانون نیامده است.
اگر بی‌اعتبار بودن قسم‌ها اثبات شود، چه باید کرد؟
همان‌طور که پیشتر نیز گفته شد، ممکن است در جریان اقامه قسامه سوگند‌ها اعتبار نداشته باشد؛ برای نمونه، در حالتی که اداکنندگان سوگند از سوگند خود برگردند یا دروغ بودن سوگندشان اثبات شود یا این که پس از صدور حکم دلیل معتبری بر خلاف قسامه به دست آید، اعتبار قسامه از بین خواهد رفت. در این موارد، طبق حکم قانون می‌توان از راه حل اعاده دادرسی استفاده کرد. منظور از اعاده دادرسی طرح مجدد دعواست.
جهت رفع سوالات و مشکلات خود از سیستم پشتیبانی سایت استفاده نمایید .
دیدگاه ارسال شده توسط شما ، پس از تایید توسط مدیران سایت منتشر خواهد شد.
دیدگاهی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط با مطلب باشد منتشر نخواهد شد.