همه چیز در مورد قرارداد بی او تی (BOT) – قاسم نجفی بابادی

 

شاید تا کنون نام قراردادهای بی او تی به گوشتان خورده باشد. این که این قراردادهای چه ویژگی‌‌هایی دارند و در چه مواقعی استفاده می‌شوند بخشی از سوالاتی است که ما در این مقاله به آنها پاسخ میدهیم. در ادامه با ما همراه باشید تا در مورد قراردادهای بی او تی بیشتر بدانیم.

 

تعریف قرارداد بی او تی

قراردادهای بی او تی (BOT)  در زبان ساده به قراردادهای ساخت، بهره برداری، انتقال و واگذاری گفته می‌شود. در این نوع از قراردادها شرکت و یا مجموعه ای از شرکت‌‌ها پس از اخذ امتیاز، پروژه‌‌های سنگین مالی را اجرا خواهند کرد.

اینگونه شرکت‌‌ها پس از طی شدن بازه زمانی محدودی از پروژه‌‌های مذکور نفع خواهند برد و سپس پروژه را به طوری که امکان فعالیت کامل بر روی آن وجود داشته باشد به صورت بلاعوض آن را به طرف دیگر واگذار می‌کنند که اغلب طرف دیگر دولت و یا شرکت‌‌های خصوصی وابسته به دولت است.

آنچه گفته شد یک تعریف کلی و کامل از قراردادهای بی او تی (BOT) است.

 

لفظBOT به چه معناست؟

BOT‌‌ ترکیبی از سه کلمه Build,Operate,transfer است که ساخت، بهره برداری و انتقال و واگذاری معنا می‌دهد. احداث نیروگاه با استفاده  از قراردادهای بی او تی را می‌توان بهترین روش برای تامین انرژی الکتریکی در کشور میزبان دانست.

از آنجایی که ساخت نیروگاه‌‌ها به سرمایه گذاری بسیار زیادی احتیاج دارد، می‌توان با اینکار کمک دوچندانی به افزایش توان مملکت در اجرای پروژه‌‌های زیربنایی کرد.

لذا می‌توان با اینکار به جذب سرمایه مملکت کمک شایانی کرد تا بتوان در ادامه توان مملکتی را در احداث زیرساخت‌‌های دیگر ارتقاء بخشید.  ساخت جاده، ساخت راه آهن و اشتغال زایی از جمله مواردی است که می‌توان با استفاده از قراردادهای بی او تی به آن شدت و سرعتی مطلوب بخشید.

 

پس قرارداد BOT متشکل از سه بخش می‌باشد

Build یا همان ساخت

ساخت در BOT در معنای اعم به کار رفته و شامل طراحی و مهندسی؛ تامین کالا و تجهیزات؛ و ساخت، نصب و راه اندازی می‌ شود. به این صورت که ابتدا طراحی و مهندسی پروژه انجام می ‌شود و سپس بر اساس آن کالا ها و تجهیزات مورد نیاز سفارش داده می‌ شود و نهایتاً بر اساس آن کارهای ساختمانی انجام می‌ شود و تجهیزات نصب می ‌گردد. راه اندازی و آزمایش تجهیزات و ماشین آلات نیز جز مرحله ساخت بوده و با انجام آن، این مرحله به پایان رسیده و وارد مرحله بهره برداری می‌ شویم.

Operation یا همان بهره برداری

مرحله بهره برداری نیز شامل مواردی هم چون راهبری روزانه طرح، نگهداری از تاسیسات و ساختمان ها، انجام تعمیرات لازم، تامین قطعات مورد نیاز و تعویض آن ها و تامین مواد مصرفی مورد نیاز می‌ باشد. بخش خصوصی معمولاً در مرحله بهره برداری به استهلاک هزینه‌ هایی که برای اجرای پروژه متحمل شده می پردازد. به عنوان مثال، جاده ای بین شهری بر مبنای قرارداد بی او تی احداث می‌ شود و به مدت ده سال امتیاز بهره برداری از آن به سازنده ( شرکت سرمایه گذار خصوصی) واگذار می‌ شود. این شرکت در این مدت با اخذ عوارض از وسایل نقلیه در جاده مذکور هزینه‌های خود برای احداث جاده را مستهلک می ‌گرداند و پس از استهلاک هزینه ‌ها باقی مبالغ را به عنوان سود خود از پروژه برداشت می ‌نماید.

Transfer یا همان انتقال

با به پایان رسیدن مدت زمان مقرر برای بهره برداری پیمانکار، وی موظف به انتقال کل طرح به کارفرما ( دولت) می‌ باشد. انتقال طرح شامل انتقال کلیه تاسیسات و تجهیزات و کلیه مجوز ها و لیسانس‌ ها به کارفرما می ‌باشد به نحوی که کارفرما بتواند به تنهایی و یا با به کار گیری شرکت های دیگر به بهره برداری از طرح مذکور بپردازد.

 

تاریخچه قرارادهای bot

در مورد منشأ تاریخی این قراردادها اختلاف نظر و دیدگاه های متفاوتی وجود دارد. برخی معتقد هستند كه اين قراردادها به سيستم اعطاي امتياز رايج در قرن ۱۹ نزدیک می باشد كه در آن، دولت امتيازاتي را در اختيار بخش خصوصي بويژه خارجي ها قرار مي داد. در مقابل،عده اي ديگر با رد اين عقيده، براين باورند كه bot با سيستم اعطاي امتياز تفاوت اساسي دارد  و برای این اظهار نظر دلایل متفاوتی را نیز عنوان می کنند اما صرف نظر از اين اختلاف نظر می توان گفت كه اولين نمونه قرارداد bot ، به سال ۱۸۳۴ و قضيه توسعه كانال سوئز باز مي گردد كه به مو جب آن ، كشور مصر از طريق جذب سرمايه هاي اروپايي ، و استفاده از نيروي متخصص ، سعي در گسترش اين طرح داشت.

در نيمه دوم قرن ۱۹ دولت ها براي گسترش راه آهن و جاده تصميم به جذب كمك هاي مالي بخش خصوصي گرفتند اما به رغم موفقيت هايي كه حاصل شد، بعد از مدتي دچار افول گر ديد زيرا بخش خصوصي تنها به شرط نرخ بالاي بازگشت سود، حاضر به سرمایه گذاري در اين بخش بود كه اين امر با توان مالي دولت و نيز منافع عمومي در دسترسي همگاني به اين بخش تعارضي آشكار داشت.

اين افول تا اواسط قرن ۲۰ ادامه يافت تا اينكه افزايش ترافيك جاده ها، نياز به توسعه بزرگراه ها و كمبود منابع مالي، دولت ها را بار ديگر به جذب سرمايه خصوصي وادار كرد اما اين بار سياست دول اروپايي نسبت به بخش خصوصي تغيير كرده و به جاي واگذاري كامل بخش دولتي به بخش خصوصي ، بر مشاركت اين دو بخش در كنار يكديگر تأكيد مي نمود.

از این رو شکل جدیدی از قراردادهای مشارکت با عنوان bot معرفی و مورد استفاده قرار گرفت.

 

اشکال دیگر bot

ترتیبات بی او تی ممکن است با تغییراتی مورد استفاده قرار گیرد که در این صورت عناوین دیگری بر آن اطلاق می شود که مهمترین آنها عبارتند از:

الف) قراردادهای بی اواو

«ساخت، تملک و بهره برداری» ترجمه عبارت Build-Own-Operate است که در اختصار به آن بی اواو (BOO) اطلاق می شود.

ب) قراردادهای بی اواوتی

«ساخت، تملک، بهره برداری و واگذاری» ترجمه Build-Own-Operate-Transfer است که در اختصار به آن بی اواوتی (BOOT) اطلاق می شود.

ج) قراردادهای بی تی او

«ساخت، واگذاری و بهره برداری» ترجمه Build-Transfer-Operate است که در اختصار به آن بی تی او (BTO) اطلاق می شود.

د) قراردادهای بی ال تی

«ساخت، اجاره و واگذاری» ترجمه Build-Lease-Transfer است که در اختصار به آن بی ال تی (BLT) اطلاق می شود. در این روش، طرح مورد نظر پس از ساخت، در مدت مشخصی به مؤسسه دولتی طرفِ قرارداد اجاره داده می شود. اجاره بهایی که توسط سرمایه گذار (کنسرسیوم یا شرکت پروژه) دریافت می شود برای استهلاک اصل سرمایه و سود اختصاص پیدا می کند. پس از سپری شدن مدت مزبور، طرح توسط سرمایه گذار مجاناً به مؤسسه دولتی طرف قرارداد یا مؤسسه دیگر تملیک می شود. هرگاه تملک طرح توسط کنسرسیوم یا شرکت پروژه در مدت قرارداد مورد تأکید باشد، از عبارت «ساخت، تملک، اجاره و واگذاری»استفاده می شود.

ﻫ) قراردادهای بی او او اس

«ساخت، تملک، بهره برداری و فروش» ترجمه Build-Own-Operate-Sell است که در اختصار به آن بی اواواس (BOOS) اطلاق میشود. در این روش کنسرسیوم یا شرکت پروژه متعهد میشود که پس از انقضای مدت قرارداد، طرح را در قبال دریافت مبلغی به دولت یا مؤسسه دولتی طرف قرارداد بفروشد. حسب قرارداد، مبلغ مزبور ممکن است بهای طرح به قیمت روز باشد یا ساز و کار دیگری برای تعیین قیمت در قرارداد مقرر شده باشد، مثل هزینه تمام شده طرح منهای استهلاک.

و) قراردادهای آر او تی

 «بازسازی، بهره برداری و واگذاری» ترجمه Refurbish-Operate-Transfer است که در اختصار به آن آراوتی (ROT) اطلاق میشود.

 

انواع قراردادهای bot

گستردگی قراردادها و همچنین اصل آزادی قراردادها این امکان را به طرفین می دهد که انواع مختلفی از قراردادهای bot را شکل دهند و باایجاد تغییراتی مبتنی بر نحوه بهره برداری و واگذاری تفاوت هایی را در شکل کلی این نوع از قرارداد ایجاد کنند. لذا با استناد به ماده ۱۰ قانون مدنی و همچنین کاربردهای مختلف تجاری این نوع از قراردادها با هدف بهره مندی و منتفع شدن هر دو سوی قرارداد می توان نمونه های مختلفی از این قراردادها را نام برد که در این بخش فقط به ذکر نام آنها کفایت می کنیم:

— قرارداد ساخت، اجاره و انتقال

— قرارداد ساخت، مالكيت و بهره برداري

— قرارداد ساخت، مالكيت، بهره برداري و فروش

— قرارداد ساخت، مالكيت، بهره برداري و انتقال

— قرارداد ساخت، بهره برداري و تمديد انتقال

— قرارداد ساخت، انتقال و بهره برداري

این موارد رایج ترین نوع به کارگیری قراردادهای bot می باشد البته انواع دیگری نیز وجود دارد که بسته به توافق طرفین مورد استفاده قرار می گیرد بر طبق قوانین داخلی ایران با استناد به قانون تشویق و حمایت از سرمایه گذاری خارجی می توان از این نوع از قراردادها با نظارت دولت در راستای توسعه زیرساخت ها و جذب سرمایه گذار خارجی استفاده کرد.

 

طرفین اصلی قرارداد های بی او تی (B. O. T)

۱. دولت سرمایه پذیر:

یکی از طرف های اصلی قرارداد بی او تی دولت است که در قلمرو خود اجازه می دهد تا یک شرکت پروژه خصوصی یا شرکت پروژه ، ساخت یک پروژه زیر بنایی و تامین مالی آن تقبل کرده و پس از ساخت برای مدتی از ان بهره برداری کند. در عمل یکی از نهادهای دولتی که ممکن است در سطح ملی، استانی یا محلی مناطق آزاد تجاری و صنعتی و یا مناطق ویژه اقتصادی باشد ،مسئولیت پروژه را به عهده می گیرد و در نهایت پروژه به ان نهاد منتقل می شود.

۲. شرکت پروژه یا کنسرسیوم:

طرف دوم قرارداد بی. او. تی – B.O.T تعدادی کارگزار خصوصی است که در یک شرکت تحت عنوان شرکت پروژه متشکل شده و بطور مشترک مسئوولیت تامین مالی، ساخت، اجرا و بهر برداری از پروژه را تقبل می کنند.

۳. سهامداران:

اشخاص حقیقی و یا حقوقی هستند که بخشی از سرمایه مورد نیاز برای پروژه را از طریق خرید سهام تامین می کنند.

۴. پیمانکاران:

پیمانکاران ممکن است متعدد باشند که بر حسب مورد ممکن است وظیفه مطالعات ابتدایی پروژه، ساخت پروژه، عرضه ماشین آلات، ابزار و مصالح مورد نیاز برای ساخت پروژه، نصب ماشین آلات، بهره برداری، عرضه مواد اولیه و دیگر مایحتاج برای بهره برداری و غیره را به عهده گیرند.

۵. خریداران محصولات:

کسانی که در نهایت محصولات پروژه به آنها فروخته میشود ممکن است مصرف کنندگان نهایی یا شرکتهای خصوصی یا دولتی باشند که بطور تضمینی خرید محصولات را قبول کرده اند.

 

کاربرد قرارداد BOT

قرارداد BOT می‌تواند در طرح‌های اقتصادی گوناگون به کار گرفته شود که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم:

-بزرگراه‌ ها: شامل جاده ‌های سریع السیر، جاده ‌ها، پل ‌ها، ترمینال ‌ها، تونل‌ ها و دیگر تسهیلات مرتبط

-راه آهن: طرح ها مرتبط با خطوط راه آهن

-کشتیرانی، راه ‌های آبی و تجهیزات مرتبط

-بنادر: شامل اسکله‌ها، دیواره های ساحلی، انبارها، محل کنترل، خدمات قایقرانی و امکانات مرتبط

-فرودگاه ‌ها: شامل ساخت فرودگاه ‌ها، کنترل هوایی و تجهیزات مرتبط

-نیرو: شامل نیروگاه ‌ها، برق رسانی و تجهیزات مرتبط

-مخابرات: شامل تجهیزات اصلی شبکه ‌های ارتباطی و مخابراتی، امکانات ماهواره ‌ای و تجهیزات مرتبط

-آبیاری و تجهیزات مرتبط

-تامین آب، دفع فاضلاب و زه کشی

-تجهیزات زیر بنائی آموزشی و بهداشتی

-احیای اراضی و لایروبی کردن

-طرح ‌های بزرگ صنعتی

-بازارها و کشتارگاه ‌ها

-آب انبار ها و تجهیزات بعد از برداشت محصول

-احداث دریاچه ‌های ماهیگیری و تجهیزات مرتبط

-فعالیت های مرتبط با حفظ محیط زیست و حفظ خاک

 

سازوکار قرارداد BOT به چه صورت است؟

قرارداد قرارداد احداث، بهره برداری، انتقال طی چند فاز صورت می گیرد:

— فاز اول قرارداد:

در این قراردادها شرکت ‌های سرمایه‌ گذار مسئولیت احداث یک پروژه عظیم و پر هزینه را برعهده می ‌گیرند و با استفاده از ظرفیت ‌های مالی خود، پروژه مذکور را احداث و تا مرز بهره‌ برداری می ‌رسانند.

— فاز دوم قرارداد:‌

شرکت سرمایه‌گذار پس از احداث پروژه، طی مدت خاصی که در قرارداد شرط شده است و اغلب نیز طولانی مدت است (به طور مثال ۲۰ یا ۳۰ سال)، از منافع و امتیازات مالی پروژه در جهت بازگرداندن اصل سرمایه، هزینه‌ های احداث و برداشت سود و بهره مالی خود (مقدار سود اغلب به شکل تعیین درصدی خاص از بهره نهایی پروژه در قرارداد درج می شود) استفاده می‌ کند. به طور مثال، در پروژه ‌های مذکور، اغلب شرکت یا شرکت ‌های سرمایه ‌گذار برای تامین مالی هزینه ‌های پروژه، اقدام به اخذ وام‌های بانکی می ‌کنند که پرداخت اقساط وام‌ های گرفته شده از محل بهره ‌برداری از پروژه امکان‌ پذیر است.

— فاز سوم قرارداد:‌

سپس در آخرین مرحله، شرکت سرمایه‌ گذار، پس از استیفای کلیه حقوق مالی خود از پروژه، تمامی حقوق مادی و معنوی متعلق به پروژه را به طور مطلق و رایگان به مالکیت دولت کارفرما منتقل می‌کند.

می‌ توان گفت که در این نوع قراردادها اعتماد سرمایه ‌گذار به سودآوری پروژه کلید ماجراست. چرا که اغلب پروژه‌ های موضوع این نوع قرارداد، پروژه ‌هایی هزینه‌ بر و از لحاظ اقتصادی پر ریسک هستند؛ لذا سرمایه ‌گذار بایستی به لحاظ توجیه اقتصادی پروژه اقناع شود سپس مسئولیت قراردادی احداث، بهره ‌برداری و انتقال پروژه را برعهده بگیرد. انگیزه شرکت ‌های سرمایه‌ گذار خارجی برای سرمایه ‌گذاری در پروژه‌ های مختلف تنها زمانی به وجود می‌ آید که کارفرما یک طرح توجیهی دقیق از وجود صرفه اقتصادی و موفقیت تجاری پروژه به شرکت سرمایه‌ گذار ارائه دهد.

 

تشویق قانون در سرمایه گذاری خارجی

قانونگذار ایران در قانونی که در سال 87 به تصویب رسید، در بند ب ماده 3 از سرمایه گذاری خارجی حمایت می‌کند و سرمایه گذاری خارجی در تمامی ‌بخش‌‌ها را به نحوی که به صورت مشارکت مدنی، بیع متقابل  و ساخت، بهره برداری و واگذاری باشد به طوری که کلیه سرمایه و منافع از طرح اقتصادی سرمایه گذار تامین شود و برای تامین آن نیازی به تضمین بانک‌‌ها، دولت و شرکت‌‌های دولتی نباشد به منظور تضمین سودآوری برای سرمایه گذاری‌‌ترغیب و تشویق می‌نماید.

بر این اساس بر طبق قانون اگر در سرمایه خارجی موضوع روش‌‌های ساخت، بهره برداری و انتقال که در بند ب ماده 3 به آن پرداخته شده است، سود خارجی و سود مترتب آن از بین نرفته باشد، اعمال حق مالکیت نسبت به سهم سرمایه برجا مانده در بنگاه اقتصادی سرمایه پذیر به وسیله سرمایه گذار خارجی امکان پذیر خواهد بود.

 

ساختار در قراردادهای بی او تی

عموما در قراردادهای پروژه‌‌های بی او تی مجموعه ای از شرکت‌‌های خارجی و شاید داخلی با یکدیگر هماهنگ می‌شوند و سرمایه گذاری مشترکی را آغاز می‌نمایند. در طی این هماهنگی و اشتراک قراردادی مابین سرمایه گذاران و کشور میزبان تنظیم می‌شود. ساخت و بهره برداری در بازه زمانی کوتاه در کشور میزبان از مواردی است که در این قراردادها به آن پرداخته می‌شود. معمولا از سوی کشور میزبان در عقد قرارداد شرکت‌‌های دولتی و یا غیر دولتی بهره بردار سیستم‌‌های نیروگاهی و الکتریکی حضور دارند و بر طبق قرار پس از به پایان رسیدن مدت بهره برداری از نیروگاه‌‌های مورد نظر، نیروگاه به کشور میزبان انتقال می‌یابد.

 

تملک زمین در پروژه‌‌ها

بر اساس قوانین جمهوری اسلامی ، تملک زمین قابل واگذاری شدن به خارجی‌‌ها نخواهد بود. به همین جهت در هیچ کدام از قراردادهای بی اوتی زمین پروژه به تملک سرمایه گذار خارجی در نیامده است.

 

مراحل اجرای قراردادهای bot

در اجرای قراردادهای bot پیچیدگی و گستردگی موضوعات وجود دارد این قراردادها اصلاً با سیر مطالعاتی و بررسی های گسترده و همچنین زمانبر رو به رو هستند. در انجام این قراردادها مشاوران حقوقی و متخصصان موضوع طرح باید با در نظر گرفتن جوانب بسیاری اقدام به ارائه اسناد برای تعیین وضعیت موضوع نهایی نمایند. در سیر تشکیل این قراردادها مراحل ذیل متصور می باشد:

— تصميم دولت براي واگذاري امتياز طرح به بخش خصوصي

— آمادگي دولت براي انجام مناقصه

— اعلام آمادگي شركت كنندگان

— مرحله گزينش

— ايجاد مقدمات اجراي طرح

— مرحله اجرا

— مرحله بهره برداري

— مرحله واگذاري

 

این ۸ مرحله سیر کلی تشکیل یک قررداد را نشان می دهند که با توجه به شرایط ممکن است تفاوتهایی در نحوه هر کدام از مراحل ایجاد گردد. هر مرحله ممکن است با توجه به قوانین داخلی کشورها و رویکرد سرمایه گذاری، شامل قراردادها و مقررات گسترده ای باشد. در طول این مراحل که ممکن است چندین سال زمان ببرد تمامی تلاش مبنی بر این است که سیر تحولات سیاسی و اقتصادی کمترین میزان تأثیر را برای طرفین داشته باشد تا هدف نهایی که منتفع شدنطرفین می باشد حاصل گردد.

قراردادهای مطروحه در طرح bot

یکی از ویژگی های بارز قراردادهای bot وجود گستردگی و تعدد بالای قراردادهای به کار گرفته شده برای نیل به اهداف نهایی پروژه می باشد. در پروسه انعقاد و اجرای طرح های مذکور طرفین در ضمن قراردادهای متععد تضمین هایی را برای کاهش میزان ریسک پروژه و همچنین اطمینان از نحوه اجرایی شدن پروژه ارائه می دهند. این قراردادها ممکن است با توجه به نوع طرحbot و همچنین ماهیت حقوقی طرفین اعم از دولتی ، خصوصی، داخلی، خارجی و تفاوت هایی را داشته باشند. اما در کل قراردادهایی با عناوین ذیل را می توان در این نوع از طرح ها در نظر گرفت:

— قرارداد تأسیس شرکت طرح که به قرارداد سهامداران نیز نام برده می شود

— قرارداد اعطای تسهیلات برای اخذ وام داخلی و یا از نهاد های بین المللی

— قرارداد خرید محصول نهایی و یا خدمات نهایی هدف پروژه

— قرارداد ساخت

— قرارداد بهره برداری و نگهداری جهت منتفع شدن مالی برای اجرا کننده

— قرارداد نحوه واگذاری

 

مخاطرات قرارداد bot

در قراردادهای bot مبحث ریسک بسیار حائز اهمیت است مخصوصاٌ برای سرمایه گذار خارجی که درصدد دریافت تضمین برای بازگشت سرمایه و رسیدن به سود مناسب در طول اجرا و بهره برداری می باشد. لذا مشاوران حقوقی و کارشناسان بسیاری هم از سوی دولت ها و هم شرکتهای خصوص در تلاش هستند تا تمام جوانب طرح را بررسی و برای هر خطر ممکن ره حلی را پیش بینی کنند. مهمترین مخاطراتی که در طول طرح ممکن است ایجاد گردد به این شرح می باشد:

۱- خطرهاي مالي نظير خطرهاي مالياتي ، محدوديت هاي صادرات و واردات، كوتاهي درصدور مجوزهاي لازم و لغو امتياز.

۲- خطرهاي قانوني نظير تغيير در قوانين و مقررات يا تاخير در ارزيابي خسارت.

۳- خطرهاي تجاري نظير خطر تورم، خطر مربوط به نرخ يا خطر مربوط به مبادله وتسعير ارز خارجي.

۴- خطرهاي سياسي نظير وقوع انقلاب يا شورش در كشور ميزبان و تغيير حكومت.

۵- خطر مربوط به انجام مقدمات طرح نظير تأخير در برنامه ريزي يا خطر ناشي از اخذ مجوز.

۶- خطرهاي مربوط به ساخت و يا تكميل طرح نظير تأخير دركار، فورس ماژور.

۷- خطرهاي مربوط به بهره برداري نظير خطرهاي فني، خطر مربوط به تقاضا و عرضه، ايجاد خسارت يا تلف شدن تجهيزات طرح، خطر مربوط به مسئوليت.

براي برقراري عدالت در تعهدات ، طرفين خطرها را بين خود تقسيم مي كنند  و ترتيب تقسيم نيز غالبًا بدين گونه است كه چون دولت، مكلف به ايجاد بستر مساعد در كشور خود براي توفيق طرح مي باشد، چهار دسته خطر اول را مي پذيرد اما خطرهاي پنجم تا هفتم بر شركت طرح تحميل مي شود و شركت مز بور نيز در برابر خطرات احتمالي، قرارداد بيمه امضا مي كند كه يكي از قراردادهاي متداول در bot است.

 

تعهدات طرفین قرارداد bot

طرفين قرارداد بي.او.تي مي كوشند تا در قبال تعهدي كه مي دهند، تعهدي از طرف مقابل بگيرند . براي مثال دولت در قبال اعطاي امتياز بلندمدت به بخش خصوصي، اين تعهد را به نفع خود می گيرد كه در زمان انتقال، طرح بايد درصد معيني از بازدهي مطلوب را داشته باشد يا اينكه شركت طرح در قبال تعهد به داشتن بازدهي طرح، دولت را متعهد مي سازد كه تا مدت معين، قطعات مورد نياز طرح را منحصرًا از شركت خريداري نمايد.

در آن دسته از قراردادهاي bot كه بخش خصوصي متعهد مي شود ابتدا مالكيت را منتقل كرده و سپس از آن بهره برداري مي كند ، در مقابل از اين حق برخوردار مي شود كه دولت، بستر استفاده انحصاري شركت از طرح را فراهم سازد . به علاوه دولت در بي.او.تي معمول، در قبال مالك دانستن شركت بر طرح ، شرط اعطاي تضمينات كافي براي انتقال به دولت پس از انقضاي مدت را در قرارداد گنجانده و شركت را مكلف به ارائه آن (كه غالبًا به صورت ضمانت نامه بانكي است )مي نمايد. همچنين دولت در قبال ايجاد بستر اقتصادي و حقوقي مناسب و اعطاي مشو ق ها و معافيت ها، از شركت تعهد مي گيرد كه از بستر ايجاد شده براي بوجود آوردن انحصار به نفع بخش خصوصي سوء استفاده نكند . وانگهي دولت در قبال اعطاي يارانه و پرداخت هزينه كارگران، شركت را متعهد مي سازد كه از بخشي از نيروي دولت ميزبان بهره برده و آنان را آموزش دهد .

در بحث تقسيم خطر هم تلاش دو طرف بر حفظ تعادل قراردادي بوده و نقض اساسي تعهدات قراردادي، به ذينفع حق فسخ مي دهد . صرف نظر از تقابل تعهدات قراردادي مي توان تكاليف مندرج در قرارداد بي.او.تي را به دو دسته كلي زير تقسيم كرد:

 

الف-  تعهدات مشترك:

شامل اعتماد به اطلاعات ناشي از اسناد ارائه شده، تعهدات مربوط به همكاري مشترك و تضمين هاي مربوط به پرداخت نامناسب و مانند آن.

 

ب-  تعهدات مختص يكي از طرفين قرارداد که خود به دو دسته تقسيم مي شود:

1. تعهدات مختص دولت :

— شامل ايجاد بستر مناسب براي موفقيت شركت طرح

— اعطاي مشوق هاي مالي و غيرمالي

— معافيت هاي مالياتي

2. تعهدات مختص شركت طرح :

— شامل ساخت تأسيسات مطابق نوع و كيفيت مورد توافق، ساخت در زمان مقرر

— تكليف به پرداخت خسارت ناشي از نقض تعهد قراردادي

— رعايت قوانين داخلي كشور ميزبان،

— راه اندازي طرح و انتقال مالكيت و تكنولوژي و حق اختراعات به دولت

— رعايت حداقل استانداردهاي زيست محيطي و مانند آن.

— تعهداتي مانند تعهد به اعطاي مشوق هاي مالي و غير

حل و فصل اختلافات در قراردادهای bot

امتيازات غيرقابل انكار داوري و ديگر شيوه هاي جايگزين حل وفصل اختلاف ، طرفين قراردادهاي بي.او.تي را بر آن داشته است تا به جاي ارجاع اختلاف به محاكم دولت ميزبان، از نهادهاي جايگزين بويژه داوري استفاده كنند و اين تمايل حتي در دولت طرف قرارداد نيز ديده مي شود. مقاصد طرفين از انجام بي.او.تي كه همانا كسب سود براي بخش خصوصي و مالكيت نهايي طرح و بهره برداري از آن در جهت منافع عمومي از سوي بخش دولتي به تنهايي كافي است تا آن ها به جاي اتلاف وقت و هزينه در محاكم، درصدد حل سريع اختلاف احتمالي باشند.

 

فرم‌‌ها و اصطلاحات کاربردی در قراردادهای بی او تی

در قراردادهای بی او تی از فرم‌‌ها و اصطلاحات متعددی استفاده می‌شود که در ادامه کاربردی‌‌ترین آنها را بیان خواهیم کرد.

منظور از فرم Effective date زمانی است که مذاکرات اولیه قرارداد تا جایی پیش رفته باشد که با پاراف در بین طرفین قرارداد انجام شود. در واقع این مرحله به معنای نفوذ قرارداد شناخته می‌شود.

Closing date مرحله بعدی است که در زمانی استفاده می‌شود که پروژه به قطعیت رسیده باشد. به بازه زمانی فرضی که در آن مدت طرفین قرارداد شرایط کار را محیا می‌سازند Conditions Precedent to closing date  گفته می‌شود. در این زمان شرکت پروژه در محل، مطمئن و محکم خواهد شد. ضمن اینکه در این مدت موافقت FIPPA از وزارت دارائی که در داخل کشور واقع شده است، گرفته می‌شود. در صورتی که در این سرمایه گذاری از طرف داخلی نیز استفاده شده باشد، در این مدت وظایفی از قبیل قرارداد ملک، تامین آب، تامین گاز، جاده دسترسی و… را پیگیری خواهد کرد. شرکت پروژه علاوه بر اخذ موافقت نامه از FIPPA موظف خواهد بود تا مجوز محیط زیست را نیز دریافت نماید. لازم به ذکر است در تمامی ‌این مدت سازمان توسعه برق ایران همکاری‌‌های لازم را به منظور پیشبرد کار انجام خواهد داد.

Closing date را می‌توان آغاز کار EPC دانست که پس از طی کردن مدت زمانی سه ساله به COD می‌رسد. پس از این مرحله دوره بهره برداری که عموما 15 الی 20 سال به طول می‌انجامد، قرار دارد. در نهایت Transfer date قرار گرفته است.

 

مسئولین مرتبط با FIPPA

همان طور که پیشتر گفته شد، مسئول مستقیم در مورد موافقت نامه FIPPA وزارت دارائی کشور است. وزارت امور خارجی،  بانک مرکزی، وزارت صنایع، وزارت نیرو و وزارت دارائی از اعضای تشکیل دهنده هیئت ارائه دهنده FIPPA به شمار می‌روند که ریاست این هیئت بر عهده وزارت دارایی کشور است.

 

موارد موجود در موافقت نامه FIPPA

در موافقت نامه FIPPA تضمین‌‌هایی به شرکت‌‌های سرمایه گذار داده شده است که به شرح ذیل می‌باشد:

الف- اموال سرمایه گذار مصادره نخواهد شد. در صورتی که چنین اتفاقی بیفتند دولت ایران بها و خسارات وارد شده را به قیمت روز به سرمایه گذار پرداخت می‌نماید.

ب- ملی شدن اموال سرمایه گذار اتفاق نمی‌افتد. در صورت بروز چنین اتفاقی  دولت ایران وجوه، بها و خسارات وارد شده را به شرکت پروژه پرداخت خواهد کرد.

ج- در صورتی که شرایط داخل کشور و یا عملکرد طرف ایرانی به گونه ای باشد که پرداخت بدهی بانکی و وامی‌شرکت پروژه امکان پذیر نباشد، کلیه مبالغ از سوی دولت ایران پرداخت می‌شود.

د- شرکت پروژه می‌تواند هر میزان درآمد ریالی و یا ارزی که از پروژه کسب کرده است را از کشور بیرون ببرد و یا بتواند با تبدیل وجوه ریالی به ارزی آنها را از کشور خارج نماید.

موارد فوق از جمله تضمیناتی است که به شرکت‌‌های سرمایه گذاری خارجی داده شده است تا بتوانند با میل بیشتر در قراردادهای بی او تی شرکت نمایند.

 

دیاگرام ساختار BOT

— تصویر

— برگزاری مناقصه

— تفاهم نامه. در شرایطی که از مناقصه نتیجه ای حاصل نشده باشد و برنده ای اعلام نشود و یا در فرآیند مناقصه هیچ کدام از طرفین متعهد به چیزی نشده باشند، از زمان مذاکرات اولیه تا زمان رسیدن به مرحله Effective date از تفاهمنامه استفاده می‌شود. این تفاهم نامه‌‌ها برای تعیین چارچوب تعهدات تا اتمام مذاکرات مقدماتی لازم خواهند بود. شاید در برخی از موارد گزینه‌‌های متعددی در تفاهم نامه درج شود. اما مهم‌‌ترین اصل تعهد طرفین خواهد بود که با استفاده از تفاهم نامه میتوان به درستی از اعداد و ارقام مذاکره شده محافظت نمود. محرمانه بودن پروژه از دیگر مواردی است که برای محافظت بیشتر میتوان در تفاهم نامه درج کرد. در تفاهم نامه طرف ایرانی متعهد می‌شود تا زمان حصول نتیجه در مذاکرات به صورت همزمان با پیمانکاران دیگر مذاکره نکند. لازم به ذکر است در این میان هیچ کدام از طرفین از رایزنی و اخذ اطلاعات محلی و یا جهانی که آسیبی به مذاکرات نمی‌زند، منع نخواهند شد.

— در صورتی که در انجام تعهدات، نوع نگرش به مفاهیم و یا هر زمینه ای دیگری اختلاف نظر و یا بحث و جدل صورت گیرد، باید برای حل اختلاف گام برداشته شود. در شرایطی که اختلافات صورت گرفته برخواسته از ECA باشد نباید حل این مشکلات در ضمن اجرا نادیده گرفته شود. باید جز به جز به اختلافات احتمالی پرداخته شود و برای آن‌‌ها راه حل‌‌های مطلوب و روشن در نظر گرفته شود. ماده Dispute Resolution گزینه مناسبی برای حل این مشکل است. در این ماده مراحل مختلف حل اختلاف توسط مراجع، رسیدگی به اختلافات توسط متخصصین و مراجع قضائی بین المللی بیان شده است.

 

نمونه ای پروژه‌‌های انجام شده با قراردادهای بی او تی

نیروگاه گازی BOT چهل ستون که در استان اصفهان واقع شده است یک نمونه از پروژه‌‌های بی او تی به شمار می‌رود که مدتی از به مدار وارد شدن آن گذشته است. شرکت مپنا-ایهاگ و سازمان توسعه برق ایران طرفین این قرارداد بوده اند که در نهایت این پروژه با موفقیت به بهره برداری رسیده است.

 

انواع روش‌‌های سرمایه گذاری

روش‌‌های مختلفی برای استفاده از بخش خصوصی و مشارکت آن‌‌ها در تولید برق وجود دارد. عموما در جهان برای انجام پروژه‌‌های IPP از شیوه‌‌هایی که در ادامه گفته می‌شود، استفاده می‌شود.

— BOO اختصاری از Build-own-operate است. در این روش سرمایه گذاران داخلی و خارجی با یکدیگر مشارکت می‌کنند و نیروگاه‌‌هایی را می‌سازند و سپس با مالکیت خود به مرحله بهره برداری می‌رسانند. در نهایت برق تولیدی را برای فروش به وزرات نیرو و یا شرکت‌‌های توزیع ارائه می‌دهند.

— BLOT اختصاری از Build-lease-operate-transfer است. در این روش ساخت، کرایه، بهره برداری و انتقال نیروگاه به بخش خصوصی واگذار می‌شود و پس از طی شدن بازه زمانی مشخص نیروگاه مورد نظر به بخش دولتی انتقال داده می‌شود.

— BOT اختصاری از Build-operate-Transfer است. در این روش ساخت و بهره برداری انجام می‌شود و انتقال به بخش دولتی صورت می‌پذیرد. این روش کمک به سزایی در توسعه کشور به وجود خواهد آمد.

— ROT اختصاری از Rehabilitation –Operate –Transfer است. در این روش نوسازی و‌‌ترمیم نیروگاه‌‌ها انجام می‌شود و در پی آن بهره برداری صورت می‌پذیرد و در نهایت به بخش خصوصی و یا عمومی ‌واگذار می‌شود.

— ROL اختصاری از Rehabilitation -Operate-Lease است. در این روش پس از‌‌ترمیم و نوسازی نیروگاه‌‌ها از آنها بهره برداری می‌شود و در نهایت هزینه‌‌ها از طریق دریافت کرایه باز می‌گردد.

— DG اختصاری از Distributed Generation است. در این روش از مولدهای پراکنده استفاده می‌شود و خرید برق در ساعات پیک به عنوان خریدی تضمینی در نظر گرفته می‌شود.

 

به طور کلی می‌توان گفت پروژه‌‌های BOT و BOO در ایران با استقبال بیشتری مواجه بوده است و هم اینک این پروژه‌‌ها با جدیت بیشتری دنبال می‌شوند.

 

قراردادهای انتقال فناوری در طرح های bot

در یک قرارداد متعارف bot دولت به کنسرسیومی متشکل از شرکت‌های خصوصی امتیاز می‌دهد تا مطابق قرارداد تأمین مالی یک طرح زیربنایی را عهده دار شده، آن را اجرا کند و در ازای مخارجی که تقبل کرده است برای مدتی از پروژه ساخته شده، بهره‌برداری کند و پس از سپری شدن مدت بهره‌برداری، پروژه و حق استفاده از آن را مجاناً به دولت منتقل نماید. جذب دانش فنی پیشرفته یکی از اهداف و انگیزه‌های قرارداد مذکور است که از طریق آموزش، اخذ لیسانس‌های گوناگون و انتقال دانش فنی صورت می‌پذیرد.

در این قراردادها، کنسرسیومی که تأمین مالی و بهره‌برداری از پروژه را به عهده گرفته است ممکن است برای تولید کالا و خدمات موضوع پروژه، به لیسانس‌های متعددی نیاز داشته باشد. استفاده از لیسانس‌های مذکور در مدت اجرای پروژه در اختیار کنسرسیوم خواهد بود و پس از آن همراه با خود پروژه به دولت پذیرنده منتقل می‌شود. البته باید ترتیبی اتخاذ شود که این لیسانس‌ها به پروژه اختصاص یابند تا در هنگام انتقال آنها به دولت مشکلی پیش نیاید. هنگامی که صاحب لیسانس، کنسرسیوم را از لیسانس فرعی منع کرده باشد باید از پیش در این زمینه چاره اندیشی شود.

علاوه بر لیسانس حق اختراع و سایر مالکیت‌های صنعتی ثبت شده، ممکن است کنسرسیوم برای راه اندازی پروژه نیاز داشته باشد تا دانش فنی لازم را از صاحبان آن خریداری کند. این دانش از طریق قراردادهای آموزش، ارائه خدمات فنی و مهندسی، همکاری مشترک صنعتی و غیره به کنسرسیوم و سپس دولت پذیرای سرمایه منتقل می‌شود.

در واقع در پروسه انتقال فناوری که بر طبق آن فناوری باید از مبدأ با اهداف تجاری به مقصد منتقل شود به کارگیری قراردادهای bot یکی از روشهای انتقال فناوری می باشد با این تفاسیر می توان ذکر کرد که  انتقال فناوري به دو گونه صورت می گیرد: انتقال عمودي و انتقال افقـی . در انتقـال عمـودي یـ ا انتقـال تحقیق و توسعه، اطلاعات فنی و یافته هاي تحقیقات کاربردي بـه مرحلـه توسـعه و طراحـی مهندسـی انتقال می یابد و سپس با تجاري شدن فناوري به فرآیند تولید وارد می شود. در انتقال افقی، فناوري از یک سطح توانمندي در یک کشور به همان سطح توانمندي در محـل دیگـري منتقل می شود. در این حالت هرچه سطح گیرنده فنـاوري بـالاتر باشـد هزینـه انتقـال فنـاوري کـاهش می یابد و جذب آن به صورت موثرتري انجام می شود. با این تفاسیر در طول پروسه طرح bot هر دونوع از شیوه های انتقال فناوری برای انتقال کامل تکنولوژی های مطروحه می تواند مورد استفاده قرار بگیرد. اختراعات، طرح های صنعتی، علائم تجاری، لیسانسها و سایر حقوق مفروض در حوزه مالکیت صنعتی و حتی مالکیت ادبی و هنری می تواند در مباحث انتقال فناوری در زمان اعطای و واگذاری طرح قرار بگیرد.

نکته قابل توجه این است که در سیر انتقال هر کدام از این قراردادها باید با تبعیت از قرارداد bot اصلی سیر انتقال صورت بگیرد.

 

قرارداد BOT چه مزایایی دارد؟

طبق آن چه گفته شد، می ‌توان به طور خلاصه قراردادهای BOT را روشی برای راه‌ اندازی پروژه‌ های عظیم بدون تحمیل هزینه های گزاف بر کشورهای در حال توسعه دانست. به همین جهت کشورهای در حال توسعه به این گونه قراردادها روی خوش نشان داده‌ اند و از مزایای آن در جهت ترقی و آبادانی کشور خود استفاده می ‌کنند.

از آنجایی که تسلط بر پروژه‌ های کلان و زیرساخت ‌های حیاتی و زیربنایی در هر کشور، از مسائل بسیار پر اهمیت در ابعاد اقتصادی و امنیتی است، کشورها تمایل دارند ضمن بهره ‌مندی از منافع سرمایه ‌گذاری خارجی، از لحاظ امنیتی، اقتصادی و به طور کلی در امور حاکمیتی نیز از گزندهای خارجی در امان باشند. به همین دلیل قراردادهایی نظیر BOT سبب می ‌شوند یک کشور بدون ترس از تسلط و نفوذ خارجی بر اقتصاد و امنیتش، زیرساخت ‌های خود را توسعه دهد چرا که پس از بهره ‌برداری و تامین سود مالی شرکت خارجی، تمام پروژه اعم از اصل و فرع، زمین، وسایل و تجهیزات، طراحی و سایر امور آن، کاملا به بخش دولتی منتقل شده و شرکت خارجی حق هیچ گونه ادعایی بر مالکیت اجزای پروژه نخواهد داشت. در پایان احداث و بهره‌ برداری پروژه نیز (فاز سوم قرارداد که پیشتر ذکر شد) بخش دولتی که همان کارفرمای پروژه است، تصمیم می ‌گیرد که مسئولیت ادامه بهره برداری از پروژه را شخصا به عهده بگیرد یا طی قراردادی به شرکت یا شرکت ‌های داخلی دیگری واگذار کند، حتی ممکن است دولت ادامه بهره‌ برداری را برعهده شرکت سرمایه ‌گذار خارجی بگذارد.

از دیگر مزایای مهم این قرارداد برای کشورهای در حال توسعه انتقال تمام ریسک تجارت و سرمایه ‌گذاری (اعم از هزینه مواد اولیه، تجهیزات و ماشین ‌آلات، احداث، طراحی و نگهداری پروژه) به شرکت سرمایه ‌گذار خارجی است. همچنین غالباً شرکت های خارجی برای تامین امور پروژه نیاز به عقد قرارداد در حوزه‌ های مختلف، با پیمانکاران فرعی دارند که این پیمانکاران فرعی می‌ توانند از شرکت‌ های داخلی دولت کارفرما باشند و همین امر می ‌تواند زمینه اشتغال‌ زایی را برای کشور مذکور فراهم کند.

 قرارداد بی او تی

معایب قراردادهای bot

⇐ طرح بي.او.تي به رغم ظاهر ساده اي كه دارد، داراي پيچيد ي ها و دشواري هاي فراواني است كه يكي از دلايل عمده آن ، وجود افراد و قراردادهاي بيشماري است كه در بي.او.تي وجود دارد

⇐ شركت خصوصي گاه در قبال پذيرش خطر ، مقرر مي دارد كه بايد سود بيشتري به او بازگردانده شده و در برابر هر خطر، مشتري نهايي بايد پولي بپردازد.

⇐ از آنجا كه اكثر كشورها تجربه زيادي در انعقاد اين قراردادها ندارند گاه بي .او.ت ي خطراتي را براي آن ها بوجود آورده است از جمله خطر ايجاد انحصار در بخش خصوصي و فراموش شدن جنبه و طبيعت عمومي طرح زيربنايي می باشد که باید با نظارت دولت این مانع برطرف گردد.

⇐ بخش خصوصي به هنگام تقبل طرح، بر مبناي فرضيات آغاز به كار مي كند بدين معنا كه از ميزان درآمد و سياست ارزي و گمركي دولت ميزبان و ثبات يا عدم ثبات قوانين آن اطمينان نداشته و براساس احتمالات عمل مي نمايد. البته مشاوران حقوقي و اقتصادي شركت ها ي خصوصي با بررسي های كارشناسانه فراوان از كشور سرمايه پذير، درجه احتمالات را پايين مي آورن. اما اين بررسيها غالبًا به اطمينان كامل منتهي نشده و درجه اي از احتمال در آن باقي مي ماند. از اين روست كه در قر اردادهاي bot، طرف خصوصي مي كوشد تا خطر مربوط به تغيير سياست ارزي يا قانونگذاري را بر دوش دولت ميزبان تحميل كند.

 

خاتمه قرارداد bot

قراردادbot به دلایل قهری و اداری ممکن است خاتمه پیدا کند برای همین منظور در متن قرارداد این عوامل پیشی بینی شده است بطور كلي موارد خاتمه قرارداد را مي توان به دسته هاي زير تقسيم كرد :

⇐ خاتمه قرارداد پس از انجام كامل تعهدات توسط طرفين و يا انقضاي مدت؛

⇐ فسخ قرارداد به علت نقض اساسي تعهدات توسط يكي از طرفین

⇐ فورس ماژور

 

در فرض خاتمه قرارداد، شركت مكلف است كه هرگونه نقشه ، سند يا اطلاعات فني را به دولت تحويل دهد؛ همچنين در صورت ورود خسارت ناشي از تقصير ، بايد خسارت مزبور را جبران نمايد و در صورت عدم پرداخت، دولت به عنوان كارفرما مي تواند از محل دارايي هاي شركت يا ضمانت نامه حسن انجام كار يا وج ه الضما ن، آن را وصول كند . در مورد وضعيت مالكيت پس از فسخ قرارداد نيز بايد گفت كه برحسب توافق طرفين در قرارداد، ممكن است براساس زمان فسخ، وضعيت هاي مختلفي پيش بيني شده باشد. لذا نکته مهم این است که نحوه انتقال ها در طول پروسه واگذاری به نفع دولت و بدون هیچ گونه محدودیتی صورت بگیرد.